Een Vuurzee van Corruptie in Brazilië – Zal het leiden tot een transformatie?

In de afgelopen vijf jaar heeft de rechtsstaat in Brazilië een gedaanteverandering ondergaan zoals nergens ter wereld.

Het begin van deze periode wordt gekenmerkt door de ‘Mensalão’. De Mensalão was een schandaal van president Luiz Inácio Lula da Silva zijn arbeiderspartij (PT), waarbij leiders geld van vervalste PR-aanbestedingen van de overheid witwasten via staatsbanken. Vervolgens werden congresleden met dat geld omgekocht. Dit schandaal veroorzaakte een vlaag van wetten en rechterlijke beslissingen die op dit moment een politiek landschap van straffeloosheid hebben veranderd in… nou ja, een nieuwe politieke realiteit, die nog niet heel erg stabiel is. Enkele van deze initiatieven omvatten:

1. Een wet op vrijheid van informatie (12.527) die voor het blootleggen van bureaucratische culturen van geheimhouding, inefficiëntie, incompetentie en – maar al te vaak – corruptie heeft gezorgd.

2. De wetten over criminele organisaties (12.850) en anticorruptie (12.846) die een royale verlaging van straffen inhouden tegen het leveren van bewijs omtrent omkopers en omgekochten (plea-bargaining maatregelen). Deze wetten hebben geleid tot veel vingerwijzen tussen corrupte politici en bedrijfsexploitanten die er op uit zijn hun eigen straffen te verminderen.

3. Een besluit van de Hoge Raad dat mogelijk maakt dat verdachten in gevangenschap kunnen worden genomen nadat een veroordeling is uitgesproken door een college van rechters. Deze beslissing draait een vorige wet om, waarbij gevangenisstraf alleen optrad (zeer zelden) nadat alle mogelijkheden tot een beroep van de verdachte uitgeput waren.

Slechts een jaar nadat het Mensalão-proces was afgerond, kwam Petrolão in beeld, als gevolg van afwijkingen die gevonden werden in, op big data gebaseerde, analyses van gegevens van de staatsoliemaatschappij Petrobras. Dit schandaal gooide alleen maar meer olie op het vuur. Petrolão en Mensalão verschillen in essentie niet veel: wetgevende bondgenoten van de regerende coalitie ontvangen smeergeld van contracten en acquisities van Petrobras en haar leveranciers – in ruil voor steun in het congres.

Transformatie valt of staat met media-aandacht

Hier betoog ik dat, of deze vuurzee van politieke schandalen zal leiden tot echte, duurzame en systematische verandering, grotendeels afhangt van de prospective accountability-rol van de nieuwsmedia. Terwijl de nieuwsmedia in Brazilië erg goed zijn in het melden van wat er is gebeurd en wie is de schuldige is (retrospective accountability), zijn ze minder goed in het benoemen van de bron van deze schandalen, en wat er tegen gedaan kan worden (prospective accountability).

“Het politieke systeem is het probleem in Brazilië.”

Het belang van de nieuwsmedia kan niet overschat worden. De nieuwsmedia bepalen wat en wie er in het nieuws komen, en bepalen de agenda met betrekking tot wat er belangrijk gevonden wordt in het land. In deze functies, het zijn van ‘poortwachter’ en het bepalen van de maatschappelijke agenda, falen de nieuwsmedia in Brazilië. Er zijn namelijk belangen gecreëerd die leiden tot een gebrek aan zelfanalyse en een gebrek aan kunde in het onderzoeken van de bronnen van corruptie en het aandragen van eventuele oplossingen.

Ten eerste zijn de media in Brazilië slecht gereguleerd. De regels zijn betrekkelijk mild op het gebied van eigendom- zowel horizontaal als verticaal. De mediawetgeving in Brazilië is niet van deze tijd: de uitzendwet stamt uit 1962, en de grondwet stelt dat het congres bepaalt wie er televisie- en radiorechten krijgen. Hierdoor krijgt het congres een significante invloed op de nieuwsmedia, wat leidt tot een quid pro quo relatie tussen het congres en de omroepbazen (die veelal politici zijn). Het behoeft geen uitleg dat dit ongezond is voor de democratie. Ook hebben de nieuwsmedia weinig belang in een verandering van het politieke systeem.

Dat corruptie diep geworteld is in politieke financiën en het Braziliaanse partijsysteem, is wel aangetoond in de Petrolão en de Mensalão. Kortweg: het politieke systeem is het probleem in Brazilië. Dit systeem creëert namelijk een gigantische hoeveelheid aan politieke partijen en bijbehorende ongemakken. De nieuwsmedia profiteren hiervan, tijdens de campagneperiode ontvangen ze een hoop advertentiegeld van al die verschillende partijen. En waarom zouden de media dit willen veranderen? Hoewel grote burgerinitiatieven proberen het politieke systeem te veranderen, krijgen ze nauwelijks aandacht in de media, evenals het hele politieke hervormingsonderwerp zelf.

De media in Brazilië schenken veel aandacht aan de wetshervormingen die betrekking hebben op corruptie. Echter, deze hervormingen zijn vaker ex post dan ex ante – ze hebben betrekking op het veroordelen van politici die de fout in zijn gegaan, en niet op hoe de misdaad in de eerste plaats bestreden kan worden.

Drie obstakels die hervorming tegenhouden

De Braziliaanse politieke elite, juridische elite, en media-elite lijden aan onverbeterlijke karakterproblemen. Deze kunnen er toe leiden dat Brazilië de huidige crisis niet kan omzetten in een grotere institutionele weerbaarheid en kracht.

“De nieuwsmedia is bang om zelf onderworpen te worden aan diepgaand onderzoek.”

Ten eerste heeft de politieke elite ethische problemen, en is deze meer gefocust op het eigenbelang dan op de publieke zaak. Er is geen groep wetgevers die zowel de integriteit als ideologische inborst hebben om een hervorming aan te drijven.

Ten tweede stelt de juridische elite zichzelf boven de wet. Zowel een onderzoek naar transparantie door FGV als een onderzoek door Article 19, een non-gouvernement organisatie, tonen aan dat de openbaar aanklager en de rechterlijke macht het slechtst voldoen aan fundamentele transparantieverplichtingen zoals vastgesteld in de wet op toegang tot informatie, in 2011. Het gedrag van deze twee entiteiten laat zien dat zij zichzelf “boven de wet” stellen.

Tenslotte, zoals ik hierboven al eerder vermeld heb, geven de nieuwsmedia te weinig stem aan voorvechters van fundamentele verandering. De nieuwsmedia is bang om zelf onderworpen te worden aan diepgaand onderzoek, en is afhankelijk van de openbaar aanklager voor informatie en lekken. Dit leidt tot redacteuren die hun eigen belang boven dat van het volk stellen, en dus maar niet al te kritisch op het systeem zijn. Deze reflex is tekenend voor de Braziliaanse nieuwsmedia, die veel en veel meer zouden kunnen doen om de kwaliteit van de democratie in Brazilië te verbeteren.

Dit laat Brazilië achter met een dilemma.

Wie gaat de hervorming leiden? Zoals ik als eerder heb gesuggereerd lijken de mogelijkheden in de Braziliaanse wet voor volksinitiatieven de beste oplossing. Momenteel zijn de vele veroordelingen in de corruptieschandalen waarschijnlijk goed voor het zuiveren van het systeem. Echter, een ongezond systeem heeft continue zuivering nodig- en dat is, op zijn zachtst gezegd, een onwenselijke situatie.

Voor het volledige artikel, lees dan deze blog (Engels).